Brona – jedno z najważniejszych narzędzi w rolnictwie

Brona to jedno z podstawowych narzędzi wykorzystywanych w rolnictwie, służące przede wszystkim do wyrównywania powierzchni pola po orce oraz do uzupełniania pracy pługa, a czasem nawet jego zastępowania. Oprócz tego wykorzystywana jest do rozdrabniania darni i zbitych skib na zaoranych pastwiskach czy nieużytkach, a także do spulchniania skorupy glebowej – zarówno przed siewem, jak i na polach obsianych oziminą. Brona umożliwia niszczenie młodych chwastów, wydobywanie na powierzchnię roślin o płytkim systemie korzeniowym (np. perzu czy mietlicy), rozkruszanie brył ziemi, mieszanie nawozów oraz przykrywanie nasion, szczególnie na cięższych glebach. Jest również stosowana do odmładzania użytków zielonych – poprzez intensywne naruszenie ich powierzchni poprawia dostęp powietrza i wilgoci, co pobudza roślinność do wzrostu.

W swojej najprostszej formie brona to rama z umieszczonymi pod spodem zębami, które zagłębiają się w glebę pod wpływem ciężaru narzędzia i rozrywają jej wierzchnią warstwę. W zależności od konstrukcji, wyróżnia się brony ciężkie – zagłębiające się głęboko aż po ramę – oraz brony lekkie, których zęby pracują płycej.

Ze względu na różnorodność zastosowań, w praktyce rolniczej stosuje się wiele typów bron. Cięższe służą do rozbijania i równania skib, lżejsze – do wyrywania chwastów, natomiast brony o gęsto rozmieszczonych zębach – do kruszenia drobnych grudek i przykrywania nasion.

Brony występują w różnych kształtach i konstrukcjach, dostosowanych do konkretnych zadań. Najprostszy i najczęściej stosowany podział obejmuje:

1. Brony zębowe – stosowane zarówno na polach, jak i łąkach. Wśród nich wyróżnia się m.in.:

• • • brony czworokątne (prostokątne, trapezowate, skośne),
    • brony trójkątne,
    • brony wielokątne (tzw. zygzakowe),
    • brony okrągłe,
    • ruchome brony łąkowe,
    • brony norweskie (kolczaste).

2. Brony bezzębne – takie jak:

• • • brony łańcuchowe,
    • brony gałązkowe (zbudowane z drewnianej ramy z wplecionymi gałęziami głogu lub tarniny, wykorzystywane głównie do przykrywania drobnych nasion).

Kolejny podział dotyczy materiału wykonania. Wyróżnia się:

• Brony drewniane – lekkie i tanie, stosowane na glebach piaszczystych; najczęściej wykonane z drewna bukowego, dębowego lub węzłowego, z zębami z drewna akacjowego.
• Brony żelazne – cięższe, ale bardziej trwałe i wytrzymałe.
• Brony mieszane – np. drewniane z żelaznymi zębami – lekkie, funkcjonalne i wystarczająco wytrzymałe do większości zastosowań.

W Polsce pierwsze przemysłowe brony – drewniane z żelaznymi zębami – zaczęto produkować na początku XIX wieku w zakładzie w Zwierzyńcu, założonym przez Stanisława Zamoyskiego. Jednym z pierwszych modeli była „Walkura” – prosta konstrukcja, złożona z czterech pobronków i trzech listew poprzecznych z zamocowanymi zębami oraz łańcuchem umożliwiającym regulację głębokości pracy.

Prawdziwy przełom w mechanizacji rolnictwa nastąpił w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku, m.in. dzięki wpływowi „nowego rolnictwa” z Francji. Wprowadzono płodozmian, uprawę ziemniaków oraz nowe maszyny. Mimo rozwoju przemysłu, brakowało krajowych zakładów zajmujących się produkcją sprzętu rolniczego. Początkowo urządzenia były sprowadzane z zagranicy, a ich naprawą zajmowały się warsztaty przy folwarkach, które z czasem przekształciły się w zakłady produkcyjne.

W pierwszej połowie XIX wieku powstały trzy pionierskie fabryki maszyn rolniczych:

• Zakład Mechaniczny w Zwierzyńcu (1805),
• Fabryka Braci Evans w Warszawie (1822),
• Zakład Budowy Machin na Solcu w Warszawie (1825).

W drugiej połowie XIX wieku fabryka H. Cegielskiego w Poznaniu rozpoczęła produkcję nowoczesnych bron szkockich, o elastycznej konstrukcji dopasowującej się do terenu. Wkrótce pojawiły się także brony w całości żelazne, wzorowane na angielskich rozwiązaniach systemu Howarda. Ich cechą charakterystyczną było zygzakowate rozmieszczenie zębów, co zapobiegało powtarzającym się śladom. W 1860 roku Cegielski wprowadził do produkcji bronę wirującą, jednak mimo innowacyjnej konstrukcji, nie zdobyła ona popularności z powodu niskiej wydajności.

Kolejne dekady przyniosły rozwój różnych typów bron: brony wrzesińskie (fabryka A. Kaczorowskiego we Wrześni), brony sześciopolowe posiewne, a także brony sprężynowe – popularne „sprężynówki”, produkowane m.in. przez zakłady A. Ventzkiego w Grudziądzu i fabrykę „Rola” w Warszawie.

Na początku XX wieku pojawiły się brony talerzowe, stosowane głównie do zdzierania ściernisk – pierwsze produkowała Fabryka Braci Lesser w Poznaniu. W tym samym czasie wprowadzono brony kolczaste, przydatne na cięższych glebach, produkowane od 1901 roku przez fabrykę M. Wolskiego w Lublinie.

Rozwój bron na ziemiach polskich odzwierciedla proces mechanizacji rolnictwa oraz przejścia od ręcznych metod uprawy do nowoczesnych technologii. Od prostych drewnianych konstrukcji po złożone brony żelazne i talerzowe – ich ewolucja była odpowiedzią na rosnące potrzeby gospodarstw oraz rozwój przemysłu.

Choć często niedoceniane, brony odegrały kluczową rolę w poprawie jakości upraw i wydajności pracy rolnika. Ich różnorodność konstrukcyjna i funkcjonalna sprawia, że są jednym z najbardziej uniwersalnych narzędzi w gospodarstwie. Wiele rozwiązań wypracowanych w XIX i XX wieku nadal inspiruje współczesnych konstruktorów maszyn rolniczych.

Ewa D. Rutkowska-Wilbik

Literatura

Biedrzycki Stefan (1921), Początek formularzaMaszyny i narzędzia rolnicze w mniejszem gospodarstwie rolnem, wyd. Druk. Państwowa, Warszawa

Biernacka Maria (red.) (1976),  Etnografia Polski. T. 1, Przemiany kultury ludowej, wyd.  Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław

Dulęba Kazimierz (1906), Maszyny i narzędzia rolnicze, bez których żaden gospodarz odchodzić się nie powinien, wyd. skł. gł. „Księgarnia Polska”, Warszawa