Kowal na wsi

Kowal na wsi

Obróbka żelaza była znana już od starożytności. Początkowo pozyskiwaniem i obróbką żelaza zajmowali się kuźnicy-kowale. Z czasem wyodrębniły się profesje zajmując się poszczególnymi etapami wydobycia, przetopienia i przekuwania żelaza na przedmioty.

Kowalstwo jako rzemiosło było związane z samą obróbką żelaza. Kowal za pomocą kucia młotem lub narzędziami będących jego odmianami nadawał rozgrzanym metalom pożądany kształt.

W XII wieku zaczęły powstawać pierwsze cechy kowali, które w XV wieku podzieliły się na kowali wyrabiających przedmioty o charakterze artystycznym, i takich którzy wyrabiali przedmioty codziennego użytku.

Kowale miejscy należący do cechów oprócz wprowadzania w swoich warsztatach nowych narzędzi i technologii, dzięki przynależności do cechu mieli przywileje w zakresie pozyskiwania surowców oraz jego zbytu. Kowale wykonujący swój zawód poza miastem dzielili się na rzemieślników dworskich, gromadzkich i wiejskich, podział ten istniał do II wojny światowej. Rzemieślnicy wiejscy posiadali swoje warsztaty, natomiast dworscy i gromadzcy najmowali się do pracy i pracowali w warsztatach należących do majątku lub całej wsi. Warsztaty kowali wiejskich były gorzej wyposażone, posiadali oni mniej i gorszej jakości narzędzia. Zajmowali się głownie wyrobem czy naprawą narzędzi rolniczych.

W połowie XIX wieku na mazowieckiej wsi zaczęły pojawiać się licznie żelazne przedmioty i narzędzia produkcji fabrycznej, również docierała na wieś zróżnicowany i w większej ilości surowiec, który mogli kupować rzemieślnicy. Kowale wyrabiali narzędzia czy przedmioty, które były wzorowane na tych fabrycznych. Narzędzia kowalskie stanowiły dużą konkurencję dla fabrycznych. Jednym z powodów dla których ludność wiejska wybierała narzędzia kowalskiej roboty była oczywiście cena, ale też wykonane przez rzemieślnika były dostosowane do indywidualnych zamówień.

Wybór zawodu kowala zazwyczaj łączył się z tradycja rodzinną czy brakiem ziemi, co pociągało za sobą konieczność szukania innych źródeł utrzymania. Kowal w społeczności wiejskiej był wysoko ceniony,  cieszył się dużym autorytet wśród mieszkańców.

Kuźnia na wsiach często spełniała ważną funkcję w życiu wsi, jako punkt przepływu informacji i różnego typu wiadomości z „wielkiego świata”. Do XIX wieku były obowiązkowe wędrówki czeladnicze, które dawały możliwość uzyskania przez kowala informacji o toczących się wydarzeniach politycznych czy  gospodarczych, poszerzeniu jego wiedzy z różnych dziedzic życia. Również usługi jakie świadczył przejeżdżającym podróżnym, jak kucie koni, naprawy wozów, sprzyjały pozyskiwaniu wiedzy o świecie „zewnętrznym”. Dzięki temu do kuźni docierała większość nowinek i to w niej toczyły się wszelkie dyskusje czy wymiany poglądów we wszystkich kwestiach. To wszystko sprawiało, iż kowal należał do grona autorytetów we wsi i jego status społeczny był wysoki.

Największy rozkwit kowalstwo wiejskie i małomiasteczkowe przeżywało na przełomie XIX i XX wieku oraz przez pierwsze trzydzieści lat XX wieku. Na Mazowszu, które posiadało dużo terenów rolniczych było duże zapotrzebowanie na usługi kowalskie, dlatego rzemiosło to było tu rozpowszechnione, a najliczniejszą grupą byli kowale wiejscy. Kowale wykonywali wszystkie potrzebne w gospodarstwie wiejskim narzędzia, takie jak: pługi, radła, brony, sierpy, kosy, motyki, siekiery, topory oraz elementy żelazna jak: zawiasy, haki, zamki, wkładki zamków, różnego rodzaju gwoździe.

Niestety przed II wojną światową z powodu braku zamówień na tradycyjne wyroby, które były zastępowane tanimi przedmiotami produkcji fabrycznej kowalstwo wiejskie zaczęło upadać. Po wojnie przez krótki okres czasu wzrosło zainteresowanie wyrobami kowalskimi, ze względu na duże zniszczenie w przemyśle, jednak już w latach pięćdziesiątych produkty fabryczne ich różnorodność i ilość zaczyna przewyższać te rzemieślnicze.

Tradycyjne kowalstwo zaczęło zanikać przyczynił się do tego postęp techniczny, zmiany społęczno-cywilazacyjne, a nawet zmiany w technikach budownictwa. Narzędzia rolnicze, takie jak sochy czy radła używane przez gospodarzy wychodziły z użycia. Praca kowali zaczęła ograniczać się do remontów lub napraw narzędzi fabrycznych, czasem do przystosowania ich do indywidualnych potrzeb.

Z czasem część warsztatów kowalskich przeobraziła się na warsztaty ślusarsko-mechaniczne zajmujące się naprawą zmechanizowanych sprzętów rolniczych. Praca w warsztacie  stawała się zajęciem drugoplanowym. Brak zamówień, podeszły wiek kowali i brak następców spowodował upadek tradycyjnych warsztatów kowalskich. Nieużywane budynki kuźni a tym samym warsztaty ulegały likwidacji.

W latach 90 XX wieku zaczęły do życia powracać kuźnie, choć unowocześnione i zajmujące się przedmiotami artystycznymi niż narzędziami rolniczymi.

Tradycyjna kuźnię i pracę w niej możemy zobaczyć tylko w muzeum. W naszej kuźni odbywają się pokazy pracy kowala

Ewa D. Rutkowska

Literatura

Jasiewicz zbigniew, Antoni Pelczyk, (2002), Kuźnia jako obiekt architektoniczny  w krajobrazie wsi wielkopolskiej od XVIII do XX wieku, [w:] Studia Lednickie, t.7, wyd. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Lednica.

Pokropek Marian, (219), Etnografia, wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

Reinfuss Roman, (1983), Ludowe kowalstwo artystyczne, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław

Skuza Zbigniew, (2008), Ginące zawody w Polsce, wyd. Muza, Warszawa.

Wałkowski Jarosław, (2016), Stan rzemiosła w województwach północno-wschodnich II RP w okresie międzywojennym, [w:] Społeczeństwo i ekonomia, z. 2(6), wyd. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kowalstwo;3926653.html