Latające bestie – Smoki

Postać smoka pojawia się w bajkach, legendach a także licznych mitach wielu kultur. Zazwyczaj smoki opisywano jako straszliwe bestie, które przypominać miały jaszczurkę czy też węża, z jedną czy też kilkoma parami ogromnych skrzydeł, długim ogonem, parą lub kilkoma parami szponiastych łap oraz głową pokrytą kolcami z przerażającą szczęką pełną wielkich zębisk. Niektóre smoki w opisach miały więcej niż jedną straszliwą głowę.  Lecz skąd pochodzą te przerażające istoty? Jak trafiły do naszych legend i bajek?

Najprościej można powiedzieć, że smoki, tak jak inne niesamowite stwory i demony, zrodziły się z ludzkiej wyobraźni. Patrząc na różne zjawiska otaczającej natury, zaczęto wyjaśniać w jaki sposób one powstają. Często tłumaczono występowanie zjawisk przyrodniczych działaniem bogów, demonów, postaci z innego świata, dziwnych stworów. Podobnie było z postacią smoka.

Zjawiskiem, które przyciągnęło uwagę ludzi, były zmiany albo kwadry księżyca. Ciągły jego ruch na niebie oraz przemiany sprawiły, że jawił się jako potwór o wielu głowach. Co wzrasta i porusza się, musi posiadać życie, co umiera i zmartwychwstaje ciągle, do tego w sferach niebieskich, musi być boskie. Z jaskini, z dalekich głębin Wschodu, pojawia się potwór, który co dzień coraz to inaczej uformowaną ukazuje głowę, a więc jest smokiem [W. Trojanowski; 1917; s.128]  Ubywanie tarczy księżyca po pełni przywodziło na myśl walkę, której rezultatem jest zmniejszanie się potwora i jego zgładzenie, gdyż księżyc „umiera”  na nowiu.  Lecz księżyc w pełni, który rozjaśniał mrok nocy, był uznawany za dobra istotę. W tym przypadku, to ciemna strona księżyca była strasznym potworem. Wtedy zmniejszanie się tarczy było wynikiem walki ze złem które pożerało światło.

W opisach księżyca-smoka możemy wyróżnić dwie walki z potworem. Jedna powiązana była z kalendarzem lunarnym, gdy liczono lata według księżyca.  Druga z kalendarzem solarnym związanym z ruchem obiegowym Ziemi wokół Słońca i opartym na cyklu zmian pór roku. W pierwszym przypadku, to jasny księżyc w pełni był bogiem-bohaterem zwyciężającym smoka-ciemność. W drugim, to słońce dwanaście razy do roku zwycięża smoka-księżyc.

Walki ze smokiem dopatrywano się w mitach odnoszących się do zmiany pór roku. Zima, jako mroczna bestia, trzymała uwięzioną słoneczną dziewczynę wiosnę.  Uwalniał ją z łap smoka bohater- słońce letnie. I tu również jasność pokonywała mrok.

Kolejne wyobrażenia smoka, które miały związek ze słońcem, powstały w czasie, gdy rok rozpoczynano wraz z przesileniem wiosennym. Słońce, biorąc początek (rodzi się) w okresie deszczów (zimą) rosnąc nabiera siły i zwalcza (wiosnę) potwora wodnego, pra-ocean, chaos (czyli deszcze, zimę); jest jednak w rozwoju dalszym zagrożenie przez żar letni, posuchę, przez smoka. Rozwój słońca czyli bieg jego roczny jest zagrożony zarówno przez wodę jak i przez ogień. Te dwa elementy połączone w chmurach (deszcz i błyskawice) a w wielkiej zebrane ilości (nawałnice, burze) walczą ze słońcem i jego światłością. [W. Trojanowski; 1917; s.129]. Tu smok jawił się jako mroczne chmury, ulewne deszcze, nawałnice, ale także jako upały. To potwór który nie tylko walczy z światłością, ale może zniszczyć plony czy domostwa, a jego ognisty oddech przynieść suszę. Jak widzimy w mitach smok, to zmienny księżyc, ale też i gwałtowne burze czy skwar lata.

W baśniach słowiańskich spotyka się mityczne zwierzę o wielu głowach, ziejące ogniem. Opisywano, że smoki powstają ze zwykłych wężów lub żmij która przeżyje po dwarkroć po 7 lat dostaje drugi łeb i robi się z niej smok napadający i pożerający ludzi, jak wąż przez 7 lat nie widzi człowieka ani nie słyszy jego głosu to wyrasta z niego siedmiogłowy smok. […] Smoki mają przebywać i wyrastać w jaskiniach, w bagnach we wnętrzach pagórków, stąd na skutek zaklęć  czarowników wypruwają się na zewnątrz kiedy robią skrzydłami wtedy powstają wielkie wichury. Gdy zaś taki smok niesiony jest czy wiedziony przez powietrze zrywa się ogromny wiatr i widzieć nie raz można ogon smoka zwieszający się z chmury. Jeśli potwór poruszy nim albo zamiesza w koło lub pocznie nim chlastać wtedy wyrywa drzewa unosi dachy nawet może zniszczyć całą wieś. [K. Moszyński, 1967, s.580] W baśniach słowiańskich dziewczęta porywane były przez huragan i niesione przez chmurę, w której jest potwór.  Oczywiście przybywał bohater, który walczy z bestią, tylko nazywana była żmij. Żmije to według słowiańskich wierzeń olbrzymie, wężopdobne, skrzydlate istoty, które wysysają wodę z rzek i jezior, a następnie wiążą ją w obłokach. Czasem podczas szczególnie potężnej nawałnicy, w burzowych chmurach można było dojrzeć ich wijące się, gigantyczne cielska. [B. i A. Podgórscy,216, s.544]

W średniowieczu w wyobrażeniu smoka widziano symbol wszelkiego zła, grzechu, pogaństwa. Ta bestia przedstawiać miała samego szatana, który zostaje pokonany i strącony do piekieł. Według jednej legendy, to aniołowie pod wodzą Michała Archanioła pokonują smoka, według innej to św. Jerzy zabija bestie.

W naszych kręgach kulturowych smokom przypisywano negatywne znaczenie, Choć nigdy nie istniały, to jednak dzięki legendom i baśniom brały udział w powstawaniu grodów i życiorysów niezwykłych bohaterów

Ewa D. Rutkowska-Wilbik

Literatura:

Bruckner Aleksander (1985), Mitologia słowiańska i polska, wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

Moszyński, Kazimierz,  (1967), Kultura Ludowa Słowian, t. II, cz. 1, wyd. Książka i Wiedza; Warszawa.

Pełka Leonard J. (1987),  Polska Demonologia Ludowa, wyd. Iskry, Warszawa

Podgórscy Barbara, Adam (2016); Wielka księga demonów polskich; wyd. KOS, Katowice.

Trojanowski Wincenty (1917), Podania mityczne dziejów polskich w oświetleniu wiaroznastwa porównawczego i obrzędów ludowych, [w:] Wisła, t. XX, z 2, wyd. M. Arca, Warszawa.

Zych Paweł, Witold Vargas (2017); Bestiariusz Słowiański; wyd. Bosz, Olszanica.