„Obcy” w kulturze ludowej

„Obcy” w kulturze ludowej

Kultura ludowa to zbiór norm i wartości, które rozwinęły się w obrębie warstwy chłopskiej. Charakterystycznymi cechami określającymi tę kulturę są: tradycjonalizm, religijność, izolacjonizm oraz myślenie mityczno-magiczne^[1]. Ze względu na hermetyczność społeczeństwa ludność wiejska XIX i pierwszej połowy XX wieku bardzo dbała o to, co „swoje”, gdyż obawiano się tego, co było obce i nieznane. Izolacja nie przejawiała się jedynie w społecznym podziale, ale także w świadomości i mentalności. Do kategorii „obcego” zaliczano między innymi starców, dzieci, osoby chore i z deformacjami, dziadów i żebraków, jak również członków własnej grupy, którzy znajdowali się w fazie przejścia. Postacie te stały się nieodłącznym elementem przekazów ustnych, podań i bajek ludowych.

Starcy byli uważani z jednej strony za tych, którzy ze względu na wiek mają największa mądrość i doświadczenie życiowe, zaś z drugiej strony, jako osoby, które już nie nadają się do pracy i którymi trzeba się zajmować. Bywało również tak, że osoby starsze stając się tymi „obcymi” w społeczności były wyganiane poza wieś i zmuszane do życia wędrownego. Jako, że śmierć w ludziach wywoływała i wciąż wywołuje strach bano się starszych osób, gdyż im do przejścia na tamten świat było najbliżej, a także wierzono, że przez to potrafią się oni kontaktować z zaświatami^[2].

Obcość najmłodszych przejawiała się przez niedostosowanie do życia w społeczeństwie. Dzieci i niemowlęta były pod szczególną opieką Matki Boskiej. Jako te, które jeszcze nie potrafią sobie same radzić i ciągle płaczą uważano, że należą do nadprzyrodzonego świata. Wierzono, że to nimi bardziej interesują się istoty demoniczne, dlatego, każde nietypowe zachowanie tłumaczone było np. podmianą dziecka przez boginkę, bądź nawiedzanie nocą przez zmorę. Były również tak jak starcy swoistym medium w kontaktach zaświatami, gdyż najczęściej to dzieciom ukazywała się i z nimi rozmawiała Najświętsza Panienka^[3].

Wszelkiego rodzaju deformacje i choroby zmieniające wygląd człowieka uważane były za złe, ponieważ oznaczało to karę Bożą, bądź konszachty z diabłem. Wierzono, że Bóg obdarzył ludzi wyłącznie pięknem, zaś wszelka brzydota spowodowana jest działaniem złych mocy. W związku z tym, byli oni często wykluczani z wiejskiej społeczności. Przez ich związek z demonicznymi mocami obawiano się ich. Odmienny wygląd był również charakterystyczny dla demonów, dlatego właśnie był ostrzeżeniem i chronił przed kontaktem z nimi^[4].

„Obcy” mogli być także pozytywnymi postaciami. Dawniej sądzono, że pod postacią dziada bądź żebraka może ukazać się sam Jezus, dlatego właśnie obchodzono się z nimi z wielkim szacunkiem. Jako wysłannicy Boga byli bardzo pożądani na uroczystościach, gdyż oznaczało to, że łaska spłynęła na to domostwo. Tak samo jak w przypadku starców wykazywali się mądrością ludową, a także potrafili leczyć i rzucać klątwy na nieprzestrzegających norm moralnych i obyczajowych. Byli oni traktowani jak goście, uważano ich za łączników miedzy światem żywych a zaświatami^[5].

Do członków grupy w fazie przejścia, którzy nie byli akceptowani w społeczeństwie zaliczano między innymi kobiety będące w ciąży i połogu. Istniało wiele nakazów i przesądów, których musiały przestrzegać. Nie wolno im było uczestniczyć w uroczystościach rodzinnych takich jak śluby i chrzciny, gdyż mogły zabrać dziecko innej kobiecie. Przyszłe matki starały się także nie wychodzić za często z domu i unikać niebezpiecznych sytuacji, gdyż np. spoglądając na króliki mogła spowodować, że dziecko urodzi się z zajęczą wargą, a po porodzie nie wolno było jej wychodzić nawet z izby, aby diabeł nie podmienił jej dziecka. Ogólnie kobiety w tradycyjnych społecznościach nie były uważane za pełnoprawnych członków społeczeństwa, ze względu na różnorodność stanów, w jakich mogły się znajdować^[6].

Problematyka związana z obcością na dawnej wsi polskiej jest bardzo rozległa. Dawnej ludności wiejskiej relacja obcy-swój pomagała w odnalezieniu się w społeczeństwie i wzmacniała poczucie przynależności do danej grupy społecznej.

Magdalena Kowalak

Bibliografia:

• Grochowski P., Dziad, strona internetowa „Polska Bajka Ludowa”, https://bajka.umk.pl/slownik/lista-hasel/haslo/?id=55.
• Kalniuk T., Ludowi outsiderzy. Reminiscencje, autorskie kreacje czy stygmatyzacje?, https://repozytorium.umk.pl/bitstream/handle/item/4085/T.K.%20Outsiders%20rep.pdf?sequence=1.
• Kalniuk T., Mityczny obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku, Toruń 2014.
• Kultura ludowa, strona internetowa „Encyklopedia PWN”, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kultura-ludowa;3934264.html.
• Zadurska O., Kaleki/kalectwo, strona internetowa „Polska Bajka Ludowa”, https://bajka.umk.pl/slownik/lista-hasel/haslo/?id=277.

[1] Kultura ludowa, strona internetowa „Encyklopedia PWN”, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kultura-ludowa;3934264.html.

[2] T. Kalniuk, Mityczny obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku, Toruń 2014.

[3] Tamże.

[4]O. Zadurska, Kaleki/kalectwo, strona internetowa „Polska Bajka Ludowa”, https://bajka.umk.pl/slownik/lista-hasel/haslo/?id=277, [dostęp: 31.03.2022].

[5] P. Grochowski, Dziad, strona internetowa „Polska Bajka Ludowa”, https://bajka.umk.pl/slownik/lista-hasel/haslo/?id=55, [dostęp: 31.03.2022].

[6] T. Kalniuk, Ludowi outsiderzy. Reminiscencje, autorskie kreacje czy stygmatyzacje?, https://repozytorium.umk.pl/bitstream/handle/item/4085/T.K.%20Outsiders%20rep.pdf?sequence=1, [dostęp: 31.03.2022].