Warzywa w wiejskim ogrodzie

Tradycje upraw ogrodowych sięgają czasów bardzo odległych co potwierdzają liczne badania historyczne, archeologiczne i etnograficzne. W ogrodach tych uprawiano rośliny użytkowe, wykorzystywane w gospodarstwie, kuchni, lecznictwie oraz w obrzędach i wierzeniach. Ilość i rozmieszczenie roślin w ogrodzie zależne były od upodobań i zamożności właścicieli.

Od wczesnego średniowiecza w ogrodach uprawiano już niektóre warzywa (rzepę, bób soczewicę, groch), rośliny użyteczne (len, konopie), zioła, w tym rośliny kwiatowe oraz niektóre zboża (proso, jęczmień). Pierwsze ogrody chłopskie zostały przydzielone bezrolnych chłopom w XIII wieku jako źródło wyżywienia. [1]

Dawne ogrody warzywne sytuowane były „na polu”, niedaleko zabudowań gospodarskich. W ogrodach tych znajdowały się uprawy warzyw, które wymagały większej uwagi i częstych codziennych zabiegów. Sadzono tam przede wszystkim kapustę, rzepę i chmiel (szyszki chmielu przekazywano na spłatę dziesięciny) oraz len, proso i zboża. Ponadto, sadzono drzewa owocowe, w tym jabłonie i grusze.

Dużym zróżnicowaniem upraw ogrodowych charakteryzowały się zamożne gospodarstwa szlacheckie    i magnackie. Wiązało się to z konsumpcją potraw bardziej urozmaiconych niż u ludności chłopskiej. Źródłem informacji o rodzajach spożywanych na dworach warzyw i innych ogrodowizn są rachunki rządców królewskich z przełomu XIV i XV wieku. Dowiadujemy się z nich, iż w owym czasie uprawiano kapustę w dwóch co najmniej odmianach: kapustę białą i czarną obecnie znaną jako czerwona. Kapustę sadzono  tak jak dzisiaj z rozsady, którą nazywano „odroślą”. Do Polski kapusta dotarła w XIV wieku za sprawą Niemców. Dzięki jej walorom smakowym bardzo szybko się upowszechniła. Oprócz kapusty uprawiano dużo ogórków, które były ulubionym warzywem na stołach dworskich jak i chłopskich. W Polsce ogórki pojawiły się już w wieku IX, dzięki handlowi z Bizancjum. Ich uprawa upowszechniła się w wieku XVI. Ponadto uprawiano dynię, cebulę, czosnek, marchew, pietruszkę, pasternak, chrzan, rzodkiew, rzepę, buraki (zwane po polsku „ćwikłą”), kucmerkę, rzeżuchę, mak, z którego tłoczono olej, groch, soczewicę i bób. [2]

Większą różnorodnością ogrodowizn odznaczały się gospodarstwa zagrodnicze zwłaszcza we wsiach położonych bliżej osad miejskich i większych siedzib dworskich. Od  XVI wieku nastąpił wzrost ilości uprawianych gatunków roślin, ponieważ w tym okresie do Polski zaczęły przenikać wpływy ogrodnictwa włoskiego. Pojawiły się wcześniej nieznane włoskie warzywa jak: por, seler, pomidory, kalafior, karczochy, szparagi, brokuły, kalarepa, młoda kapusta i koper włoski.

Pod koniec XVIII wieku upowszechniła się uprawa ziemniaków, które do Polski trafiły w XVII wieku za sprawą króla Jana III Sobieskiego. Wracając z wyprawy wiedeńskiej przywiózł bulwy ziemniaka jako prezent dla królowej Marysieńki. Bulwy zostały wysadzone w ogrodach wilanowskich, i uprawiane dla pięknych kwiatów. Mimo iż początkowo ziemniaki uważano za roślinę o toksycznych właściwościach i mówiono na nie „trujące jabłka”, szybko stały się podstawowym pokarmem dla człowieka. [3]

„W jednym z licznych XVIII-wiecznych poradników ogrodniczych, autorstwa Wacława Sierakowskiego, znajdujemy spis warzyw i ziół, które powinny znaleźć się w ogrodzie kuchennym. Wymienione w nim gatunki roślin pokazują, jak bardzo zróżnicowane i bogate były staropolskie ogrody. Mianem kuchennych warzyw określano te, które największe zastosowanie znajdowały przy sporządzeniu rosołów, zup i innych potraw. Wśród nich znajdziemy szczaw, jarmuż, karczochy, kapustę, kalafior i brokuły. Niektóre z kuchennych warzyw dziś uznawane są za chwasty, jak chociażby portulaka, dodawana niegdyś do zup i sałat. Pochodzący z Egiptu krokosz, używany często zamiast szafranu, był nie tylko rośliną kuchenną, ale też jego kwiaty wykorzystywano do przygotowania barwników, stąd jego inna nazwa szafran farbierski”.[4]

Chłopi dopiero po roku 1864 zaczęli uprawiać więcej warzyw i to w gatunkach bardzo pospolitych. W ogrodach wysiewano marchew, pietruszkę, pasternak, rzodkiew, rzepę, buraki ćwikłowe, koper oraz mak. Sadzono również dynię, cebulę i czosnek. Rośliny strączkowe oraz włókniste uprawiano w ogrodach i na polach.

Sianiem i sadzeniem roślin zajmowały się wyłącznie kobiety. Wiązało się to z magią ogrodową, wierzono, że rośliny zasiane lub posadzone przez mężczyznę nie będą darzyły się. Aby zapewnić urodzaj, gospodynie zakopywały skorupki ze święconych jaj, lub żegnały się po siewie.[5]

Opr. Danuta Krześniak

Literatura:

1. Historia kultury materialnej Polski w zarysie; A. Rutkowska-Płachcińska ; Wrocław 1978, t. II, s. 49.
2. Dzieje ogrodnictwa w Polsce; T. Surmański; Wyd. ABOS Poznań 1993r., s. 8-16
3. https://ziemniakiczykartofle.com.pl/artykuly/historia-ziemniaka/
4. https://www.wilanow-palac.pl/ogrodowy_niezbednik_jakie_warzywa_i_ziola_rosly_w_staropolskich_ogrodach.html
5. https://mwk.com.pl/images/mwk/wydawnictwa/teka_skansenowska_3/teka_skansenowska_rozdzial_6.pdf

[1] Historia kultury materialnej Polski, Red. A. Rutkowska-Płachcińska Wrocław 1978, t. II, s. 49.

[2] Dzieje ogrodnictwa w Polsce, T. Surmański, Wyd. ABOS Poznań 1993r., s. 8-16

[3] https://ziemniakiczykartofle.com.pl/artykuly/historia-ziemniaka/

[4] https://www.wilanow-palac.pl/ogrodowy_niezbednik_jakie_warzywa_i_ziola_rosly_w_staropolskich_ogrodach.html

[5] https://mwk.com.pl/images/mwk/wydawnictwa/teka_skansenowska_3/teka_skansenowska_rozdzial_6.pdf