WIGILIJNY OPŁATEK

Opłatek z łacińskiego oznacza dar ofiarny. Jest to rodzaj cienkiego chleba wypiekanego z ciasta przyrządzonego z mąki pszennej i wody[1]. Tradycji dzielenia się opłatkiem można się doszukiwać w zwyczajach pierwszych chrześcijan, gdyż łączy się ją ze słowami zawartymi w Dziejach Apostolskich: trwali oni w nauce i we wspólnocie w łamaniu chleba i w modlitwie (…) a łamiąc chleb po domach przyjmowali posiłek z radością i prostotą serca[2]. Jednak wówczas dzielili się oni chlebem zwanym Eulogią a nie opłatkiem, aby podkreślić jedność wspólnoty[3].

Na terenach Polski praktyka dzielenia się opłatkiem została rozpowszechniona i trwale zagościła w polskich rodzinach podczas wieczerzy wigilijnej dopiero w XIX wieku. Początkowo jedynie w szlacheckich domach, by później przenieść się także do wiejskich chałup[4]. Opłatki wytwarzane były pierwotnie wyłącznie przez osoby duchowne, w późniejszym czasie produkcją ich zajmowali się organiści bądź kościelni. Na specjalne szczypce rozgrzane nad ogniem, które posiadały matryce (prostokątne wyżłobione szczęki) z bożonarodzeniowymi scenkami wylewano ciasto, po czym zamykano je i czekano kilka chwil, a następnie otwierano i wyjmowano gotowe opłatki[5].

Oprócz białych opłatków rozdawano także kolorowe, które były przeznaczone dla zwierząt.  Dzielono się tylko z tymi zwierzakami, które znajdowały się w stajence podczas narodzin Chrystusa. Niekiedy uważano, że czerwone/różowe są przeznaczone dla koni, aby nikt ich nie zauroczył, zaś krowom, żeby czarownice nie zabrały mleka dawano żółty opłatek[6].

Z opłatków robiono także ozdoby tzw. światy. Wycinano różne kształty, które łączono za pomocą śliny bądź wody. Najpopularniejsze były kołyski, nawiązujące do narodzin Pana Jezusa, a także jabłka, obrazujące rajski owoc, a także kule ziemskie przedstawiające odkupienie świata. Wieszano je na belkach stropowych, czy snopach zbóż, gdzie delikatnie bujały się przy każdym podmuchu powietrza[7]. Wierzono, że chronią one ludzi, ich dobytek, a także sadybę przed klęskami żywiołowymi i złem[8].

Opłatek według wierzeń ludowych był symbolem przebaczenia, braterstwa i miłości. Gest dzielenia się nim miał zapewnić dobrobyt i obfitość chleba. Wierzono, że ma moc uzdrawiania i oczyszczania wody, w związku z tym po wieczerzy wigilijnej wrzucano okruszki do studni, aby uświęcić ją na cały rok. W tym dniu nie zapominano także o zmarłych, dlatego właśnie kładziono opłatek na dodatkowym talerzu, który był przygotowany specjalni dla dusz, aby symbolicznie się z nimi podzielić[9].

Współcześnie dzielenie się opłatkiem wciąż jest praktykowane podczas rodzinnych wieczerzy wigilijnych, jak również podczas świątecznych spotkań, pracowniczych, szkolnych, charytatywnych itp. Jest to nieodłączny element świąt Bożego Narodzenia, który od lat pozostał w niezmienionej formie, z którego gestem łączą się życzenia pomyślnego przyszłego roku.

Autor: Magdalena Kowalak

Bibliografia:

• Chmiel S., Polskie tradycje i obyczaje, Bielsko-Biała 2018.
• Ferenc E., Polskie tradycje świąteczne, Poznań 2010.
• Janicka-Krzywda U., Opłatek- symbol braterstwa, strona internetowa Jezuici, https://jezuici.pl/2014/12/oplatek-symbol-braterstwa/.
• Ogrodowska B., Wigilijny polski opłatek — chleb anielski — chleb święty, „Podkowiański magazyn kultury” 2002, nr 38, https://www.podkowianskimagazyn.pl/index38.htm.
• Opłatek, strona internetowa encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/encyklopedia/op%C5%82atek.html.
• Pismo Święte, Dzieje Apostolskie 2, 42-47.
• Podlewska-Bem M., Tajemnice wigilijnego opłatka, strona internetowa mzch, http://mzch.pl/?pl_tajemnice-wigilijnego-oplatka,732.

[1] Opłatek, strona internetowa encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/encyklopedia/op%C5%82atek.html.

[2] Pismo Święte, Dzieje Apostolskie 2, 42-47.

[3] E. Ferenc, Polskie tradycje świąteczne, Poznań 2010, s. 58.

[4] M. Podlewska-Bem, Tajemnice wigilijnego opłatka, strona internetowa mzch, http://mzch.pl/?pl_tajemnice-wigilijnego-oplatka,732.

[5]  U. Janicka-Krzywda, Opłatek- symbol braterstwa, strona internetowa Jezuici, https://jezuici.pl/2014/12/oplatek-symbol-braterstwa/.

[6]  S. Chmiel, Polskie tradycje i obyczaje, Bielsko-Biała 2018, s. 8-9.

[7] B. Ogrodowska, Wigilijny polski opłatek — chleb anielski — chleb święty, „Podkowiański magazyn kultury” 2002, nr 38, https://www.podkowianskimagazyn.pl/index38.htm.

[8]  U. Janicka-Krzywda, Opłatek- symbol braterstwa…

[9] Ogrodowska, Wigilijny polski opłatek — chleb anielski — chleb święty…