Kultura ludowa to zbiór norm i wartości, które rozwinęły się w obrębie warstwy chłopskiej. Charakterystycznymi cechami określającymi tę kulturę są: tradycjonalizm, religijność, izolacjonizm oraz myślenie mityczno-magiczne[1]. Dla ludności wiejskiej XIX i pierwszej połowy XX wieku wiara była bardzo ważna, gdyż dzięki niej tłumaczono wiele zjawisk i zdarzeń jakie miały miejsce w codziennym życiu.
Przestrzeń domu była przedstawieniem wszechświata. To właśnie w chałupie strefa „sacrum” przeplatała się z „profanum”. Po przekroczeniu progu chałupy wchodziło się do nowego świata, gdyż izba była odpowiednikiem ziemi, dach nieba a piwnica była odzwierciedleniem podziemi[2]. Najbardziej popularnym układem w pomieszczeniach był układ diagonalny, czyli po przekątnej, wiec jeśli w jednym rogu izby znajdował się piec to święty kąt był usytuowany w przeciwległym rogu[3].
Święty kąt (pokącie) było to wyznaczone miejsce, w którym znajdowały się święte obrazy. Wieszane one były przeważnie tak, aby górna krawędź była odchylona od ściany. Widniały na nich wizerunki Matki Boskiej, Jezusa oraz świętych patronów. „Od kata wzdłuż obu ścian były rozstawione ławy z oparciem (…). W samym kącie stał zawsze stół, a na nim bochen chleba. Było to u ludu miejsce kultowe, związane z codziennymi modłami i niektórymi obrzędami rodzinnymi oraz dorocznymi”[4]. W najważniejszych chwilach przy świętym kącie odmawiano modlitwy, gdzie zawsze twarzą należało być zwróconym w stronę świętych wizerunków. Za obrazy zatykano, poświęcone palmy wielkanocne, bukiety ziół i zbóż święcone w Matki Boskiej Zielnej, a także zawieszano wianuszki z oktawy Bożego Ciała[5]. Miały one chronić dom i mieszkańców przed burzami, pożarem i innymi nieszczęściami, a same rośliny i zioła, jako że miały właściwości lecznicze wykorzystywano do kuracji zdrowotnych[6].
W wielu chałupach znajdowały się także domowe ołtarzyki. Przygotowywano go na komodzie, małym stoliku bądź zawieszonej na ścianie półce. Blat przykrywano białą serwetą bądź obrusem, na którym przeważnie stawiano pasyjkę, a także figurki przedstawiające świętych. Do dekoracji używano bukietów z bibułowych kwiatów. Na ołtarzykach kładziono także lichtarze oraz układano modlitewniki, różańce i dewocjonalia, które zostały pozyskane na pielgrzymkach i odpustach[7].
Autor: Magdalena Kowalak
Bibliografia:
[1] Kultura ludowa, strona internetowa „Encyklopedia PWN, kultura ludowa – Encyklopedia PWN – źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy.
[2] J. Bartmiński, Dom i świat- opozycja i komplementarność, „Postscriptum polonistyczne” 2008, 1 (1), s. 55-68.
[3] P. Wypych, Święty kąt…, [w:] Ikonosfera hierofanii. Dom a sacrum. Transmisja kulturowa artefaktów sztuki ludowej w rejestracji fotograficznej i antropologicznym opracowaniu tekstowym, red. A. Białkowski, K. Białkowska, B. Sobieszek, Łódź 2020, s.11-16.
[4] S. Dworakowski, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, Białystok 1964, s. 219.
[5] T. Czerwiński, Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa 2009, s. 289-293.
[6] A. Stawska, Polska Księga Tradycji. Święta, obrzędy, obyczaje, Chorzów 2012.
[7] T. Czerwiński, Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa 2009, s. 289-293.